Narodziny ideologii eksterminacji Romów w Niemczech - Holokaust

Mechanizm ludobójstwa

Przejęcie władzy przez nazistów w Niemczech w 1933 roku poprzedzone było wielowiekową tradycją antyromskiego prawodawstwa niemieckiego. Prześladowania Romów rozpoczęły się z chwilą przybycia ich pierwszych grup na tereny niemieckojęzycznych landów, ponieważ postrzegani jako „outsiderzy” , łamali wiele praw hanzeatyckich, które przewidywały surowe sankcję za brak stałego miejsca zamieszkania oraz pracy. Dodatkowe przyczyną represji skierowanej wobec Romów, były trudności spowodowane przez ich wędrowny styl życia, który uniemożliwiał wciągnięcie ich do rejestru podatkowego. Byli oni również oskarżani o szpiegostwo na rzecz muzułmanów, których co prawda większość nigdy wówczas nie spotkała, ale o których krążyły przerażające historię. Ciemna karnacja, odmienne, niezrozumiałe tradycję, obyczaje, zachowanie, stroje, pozostawanie poza obrębem kultury chrześcijańskiej dodatkowo przyczyniały się do ugruntowania silnie negatywnych uprzedzeń i stereotypów wobec mniejszości romskiej wśród społeczeństw osiadłych ówczesnej Europy. W 1721 roku Cesarz Karol VI nakazał eksterminację wszystkich Romów na terenie swojego imperium. Na mocy tego zarządzenia mordowanie Romów przestało być „nielegalne”, często urządzano tzw „cygańskie polowania” podczas których Romowie byli tropieni i zabijani jak dzikie zwierzęta. Podpalono również lasy, celem wypłoszenia Romów, dla których las był naturalnym schronieniem i kryjówką przed grożącymi im prześladowaniami.
Począwszy od XIX stulecia, uczeni w Niemczech oraz innych krajach Europy pisali o Romach i Żydach, jako o ludziach „niższej kategorii”, określając ich często mianem „zakały ludzkości”. Tego typu poglądy krystalizowały szczególnie rasistowskie postawy i poglądy w twórczości Knoxa, Tetznera, Gobineau i innych. W latach 80-tych XIX wieku Kanclerz Niemiec Otto von Bismarck umocnił niektóre z ustaw dyskryminacyjnych, uważając iż Romowie winni być traktowani ze „szczególną surowością”. W 1890 roku odbyła się w Niemczech (Szwabia) konferencja „Cygańskie szumowiny” podczas której wojsko zostało upoważnione do zatrzymywania wędrownych romskich taborów. W 1899 została opublikowana praca Houstona Chamberlaina The Foundations of the 19th Century (Założenia 19 stulecia) , która zakładała budowę „nowo ukształtowanej i szczególnie uprzywilejowanej aryjskiej rasy”. Wykorzystywana ona było do usprawiedliwiania upowszechniania idei o „germańskiej wyższości rasowej” oraz różnego rodzaju akcji represyjnych, podejmowanym wobec członków „niższych” narodowości. W tym samym roku w Monachium została założona „Cygańska Agencja Informacyjna” pod kierownictwem Alfreda Dillmanna, która rozpoczęła zbieranie oraz katalogowanie informacji o wszystkich Romach zamieszkujących niemieckie landy. Rezultatem tej działalności było wydanie w 1905 publikacji autorstwa Dillmanna Zigeuner-Buch, która zawierała idee i założenia, które 35 lat później zostały wykorzystane przez nazistów do eksterminacji narodowości romskiej.
Zigeuner-Buch, składała się z trzech cześci, z których pierwsza wprowadzająca stwierdzała, że Romowie byli “plagą” i “zagrożeniem” przed którą naród germański musi się obronić, stosując “bezlitosne środki” oraz ostrzegała przed niebezpieczeństwem mieszania się romskich i niemieckich genów. Część druga stanowiła rejestr znanych Romów, przedstawiała ich szczegółowe „drzewa” genealogiczne oraz zawierała spis popełnionych przez tych Romów przestępstw. Część trzecia składała się z zbioru fotografii osób znajdujących się w rejestrze. Dillmannowskie pojęcie “rasowego mieszania” stała się w późniejszym okresie centralną cześcią tzw. “ustaw norymberskich” w okresie władzy nazistów.
W 1920 roku Karl Binding i Alfred Hoche wydali książkę The Eradication of Lives Undeserving of Life, której tytuł po raz pierwszy został użyty i odnosił się do Romów przez Richarda Liebicha niemal sześćdziesiąt lat wcześniej. Wśród grup, które uważano, że są “niewarte, aby żyć” znaleźli się nieuleczalnie chorzy psychicznie, do której zaliczono też Romów. Postrzegano romską przestępczość jako dziedziczną chorobę genetyczną, nie zwracając żadnej uwagi na obiektywne fakty wg których Romowie od stuleci byli wykluczani z niemieckiego społeczeństwa, dlatego też kradzieże do jakich dochodziło warunkowane były koniecznością przeżycia Romów w nieprzychylnym otoczeniu. Prawodawstwo wcieliło w życie te poglądy kilka miesięcy po objęciu przez Adolfa Hitlera stanowiska kanclerza III Rzeszy.
W latach 20-tych XX stulecia opresyjność prawa wobec Romów w Niemczech uległa znaczącej intensyfikacji, wbrew oficjalnemu statusowi prawnemu Republiki Weimarskiej, mającej egalitarny charakter. Od 1920 roku Romowie mieli zakaz wchodzenia do parków i łaźni publicznych; pięć lat później na konferencji na temat „kwestii romskiej” powzięto decyzję o kierowaniu bezrobotnych Romów do obozów pracy z powodu „bezpieczeństwa publicznego” oraz rejestrowaniu wszystkich Romów w kartotekach policyjnych. Po 1927 roku wszyscy Romowie, łącznie z dziećmi musieli nosić dokumenty tożsamości tzw karty identyfikacyjne zawierające odciski palców i fotografie. W 1929 roku w Monachium założono Centralne Biuro do zwalczania Cyganów w Niemczech; w 1933 roku, zaledwie kilka dni po dojściu w Niemczech nazistów do władzy, władze lokalne w Burgenlandzie wezwały do pozbawienia Romów wszystkich praw cywilnych.
We wrześniu 1935 Romowie, podobnie jak Żydzi, poddani zostali dyskryminującym postanowieniom tzw. Ustaw Norymberskich. Naziści uznali Romów i Żydów za obywateli drugiej kategorii. Wszelkie kontakty w tym związki małżeńskie między Romami a obywatelami niemieckimi zostały zakazane i podlegały karze. Romom odebrano również prawa wyborcze. W 1937 roku, Heinrich Himmler wydał dekret zatytułowany “walka z cygańską plagą”, który stwierdzał, ze Romowie o “mieszanej krwi” są najbardziej zaangażowani w przestępczą działalność i tym samym nakładał obowiązek , aby wszystkie informację o Romach by wysyłane z regionalnych departamentów policji do Głównego Urzędu SS – Policja Bezpieczeństwa, kierowanej przez Himmlera.
Z 1938 roku pochodzą pierwsze wzmianki o planowanym „ostatecznym rozwiązaniu kwestii romskiej”, a mianowicie w dokumencie podpisanym przez Himmlera 8 grudnia tegoż roku. Wcześniej uważano, że plan ostatecznej likwidacji narodu romskiego został powzięty wraz z wkroczeniem wojsk niemieckich na terytorium ZSRR, niemniej obecnie uważa się, że idea ta materializowała się wcześniej. Za jej początek przyjmuję się spotkanie zorganizowane w dniu 27 września 1939 roku przez szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy Reinharda Heydricha podczas której zapadła m. in. decyzja o deportacji z terytorium Rzeszy do okupowanej Polski 30 tysięcy Romów. Instrukcja ta została szybko wykonana. Niemniej istnieją pewne rozbieżności co liczebności społeczności romskiej w ówczesnych Niemczech. Instrukcja mówiła o deportacji 30 tysięcy Romów, podczas gdy w Rzeszy żyło szacunkowo 34-40 tysięcy Romów. Na skutek wcześniejszych akcji represyjnych – wypędzeń i deportacji do założonych na terenie Rzeszy obozów koncentracyjnych liczba Romów uległa zmniejszeniu, tak, ze w momencie redagowania tego dokumentu na terenie Niemiec znajdowało się nie więcej niż 30 tysięcy Romów. Od zarządzenia Himmlera z 8 grudnia 1938, posterunki policji znały miejsca pobytu wszystkich Romów. Nowe rozporządzenie Reichsfuhrera z 17 listopada zakazywało Romom pod karą internowania w obozie koncentracyjnym, opuszczania ich miejsc zamieszkania; dotyczyło ono również romskich „mieszańców”. Rozkaz przygotował grunt pod przyszłe deportacje do okupowanej Polski. Deportację miały się zacząć od końca września 1939 roku, jednak nie ma dokumentów potwierdzających transporty z tego okresu. 27 kwietnia Himmler zarządził deportację 2500 Romów do Generalnego Gubernatorstwa.
Himmler, nominowany przez Hitlera w dniu 7 listopada 1939 na stanowisko Komisarza Rzeszy „Reichsfuhrera”, miał za zadanie „wzmocnienie narodu niemieckiego” i to przez repatriację Niemców zamieszkujących poza granicami Rzeszy. Przybyli repatrianci mieli być osiedlani w miejsce stanowiących „zagrożenie” dla Rzeszy niemieckiej i jedności narodu niemieckiego. Ta argumentacja w niewielkim stopniu odnosiła się do Romów, gdyż w przeważającej mierze przybyli „dobrzy” Niemcy zajmowali głównie majątki i nieruchomości deportowanych Żydów.
Decyzja o ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej i romskiej w znacznym stopniu została zintensyfikowana wraz zajęciem Polski, która stała się największym grobowcem dla narodu żydowskiego i romskiego. Dr Wetzel i Dr Hecht, statystycy przyszłych ofiar, wskazali w wspomnieniach z 5 listopada 1939 roku 100 tysięcy Romów i innych „niższych” narodów do deportacji na tereny Polski.
Naziści myśleli przede wszystkim o deportowaniu 30 tysięcy Romów z Niemiec, aby następnie ich zgładzić w obozach zagłady w Chełmnie i Oświęcimiu. 10 października Heydrich zaproponował deportację Romów także do Rygi wraz z 50 tysiącami Żydów. Ostatecznie zostali oni jednak wysłani do Łodzi. Dokumenty ze spotkania wyższych funkcjonariuszy III Rzeszy w Pradze potwierdzają, iż wówczas zdecydowano, iż Łódź może być odpowiednim miejscem dla deportacji Romów. Pomiędzy 9 a 11 listopadem 1941, pięć pociągów wypełnionych Romami było skierowanych do Łódzi. W każdym pociągu znajdowało się 1000 osób. Równocześnie do Łodzi naziści deportowali z Niemiec, Austrii, Czechosłowacji i Luksemburga 20 tysięcy Żydów
Zanim Romowie i Żydzi w Łodzi zostali unicestwieni, na takie same cierpienia narażonych było 150 tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci żydowskich z dużego getta jak również 5 000 romskich więźniów małego getta, otoczonego fosą wypełnioną woda oraz drutem kolczastym. Pierwszymi ofiarami Łódzkiego getta były dzieci. Na 5 tysięcy deportowanych Romów, było 2 689 dzieci. Na skutek nieludzkich warunków życia pleniły się choroby zakaźne, głównie tyfus który dziesiątkował zarówno dzieci jak i dorosłych. Ponad 600 osób zmarło w pierwszych kilku miesiącach, pozostali zostali powieszeni lub zaduszeni przez strażników, w tym również dzieci.
W styczniu 1942 roku Romowie  zostali deportowani w grupach liczących 200-300 osób do Chełmna, obozu zagłady który powstał w grudniu 1941 roku. 5000 tysięcy Romów, podobnie jak 150 tysięcy Żydów z Łodzi zostało eksterminowanych, jedni zostali zagazowani w Chełmnie, inni przy użyciu cyklonu B w Oświęcimiu22 czerwca wybuchła wojna niemiecko – rosyjska. Na tyłach głównych armii von Leera, von Bocka, Von Runstedta i innych, kroczyły specjalne oddziały SS tzw Einsatzgruppe – plutony egzekucyjne. Ślad ich wędrówki wypełniają potworne zbrodnie – masowe egzekucję, gwałty, podpalenia, tortury – na Romach i Żydach. Kraje bałtyckie, Ukraina pełne są bezimiennych, masowych grobów w których wspólnie lezą szczątki bestialsko zamordowanych Romów i Żydów. 31 lipca Reinhard Heydrich jeden z głównych architektów planu „ostatecznego rozwiązania kwestii romskiej”, wydał dyrektywę dla Einsatzkommandos aby „zabijać wszystkich Żydów, Cyganów i chorych umysłowo”. Kilka dni później Heinrich Himmler ogłosił kryterium oceny biologicznej i rasowej, które określało, że każda romska rodzina zostanie zbadana aż do trzeciego pokolenia wstecz. 16 grudnia 1942 roku Himmler zarządził deportację do obozu Auschwitz – Birkenau wszystkich Romów przebywających jeszcze na terenie Rzeszy. W nieco późniejszy okresie podobne rozkazy wydano dla Austrii, Okręgu Białostockiego, Alzacji i Lotaryngii, Luksemburga, Belgii i Holandii.
Romowie z Niemiec oraz innych podbitych przez nazistów krajów europejskich byli deportowani do Auschwitz, do specjalnie utworzonego w tym celu tzw „obozu cygańskiego”, którego budowę rozpoczęto na przełomie 1942/1943 roku. Pierwszy transport przybył tam z Niemiec 26 lutego 1943 roku. Od początku marca deportowano tam również Romów z krajów okupowanych oraz z ziem włączonych do Rzeszy.
Poczynając od lutego 1943 roku, do KL Auschwitz deportowano łącznie około 23 tysięcy Romów, obywateli prawie wszystkich krajów europejskich. Spośród tej liczby niemal 90% tj 19 tysięcy zginęło, na skutek panoszących się chorób zakaźnych, głodu, zimna, niewolniczej pracy oraz w komorach gazowych. Dzieci, szczególnie bliźniacy poddawani byli okrutnych i nieludzkim eksperymentom medycznym prowadzonym przez Dr. Josefa Menele. Nazistowscy lekarze dokonywali również eksperymentów na romskich więźniach w innych obozach: Ravensbrucku, Natzweiler-Stutthof oraz Sachsenhausen.
W okupowanej przez nazistów Europie, los Romów w poszczególnych okupowanych krajach zależał od lokalnych uwarunkowań i okoliczności. Generalnie naziści internowali Romów i później deportowali ich do Niemiec bądź Polski, gdzie pracowali jako przymusowi robotnicy lub byli zabijani. Wielu Romów z Polski, Holandii, Węgier, Włoch, Jugosławii i Albanii zostało zastrzelonych bądź deportowano ich do obozów koncentracyjnych, gdzie następnie ich zgładzono.
We Francji władze realizowały restrykcję środki względem Romów nawet w okresie przed niemiecką okupacją. Deportację Romów z terenów okupowanej Francji rozpoczęły się pod koniec grudnia 1941 roku. W tzw wolnej strefie, pozostającej pod rządami Vichy, pod nadzorem Xaviera Vallata oraz Ministra Do Spraw Żydowskich uwieziono w specjalnych obozach około 3, 5 tysiąca Romów. Większość z nich została później deportowana do obozów w Niemczech takich jak: Ravensbruck, Dachau i Buchenwald.
W Rumuni nie realizowano systematycznej polityki eksterminacji Romów. Jakkolwiek w 1941 i 1942 roku z Bukaresztu i jego okolic deportowano między 20 a 26 tysięcy Romów do Transnistri, podporządkowanej rumuńskiej administracji części Ukrainy. Założono tam ponad sto gett i obozów pracy, gdzie tysiące Romów zmarło z powodu chorób, głodu oraz na skutek brutalnego traktowania. W Serbii do końca 1941 roku niemiecka armia wymordowała niemal całą męską populację tamtejszych Romów, w odwecie za masowy udział Romów w ruchu oporu przeciwko nazistowskim okupantom. W Chorwacji, satelickim państwie Hitlera, miejscowi faszyści – ustasze wymordowali ok. 26-28 tysięcy Romów. Wielu Romów było deportowanych do obozu w Jasenovac, gdzie byli bestialsko mordowani.
Określenie liczby Romów, którzy ostali zamordowani w okresie Holokaustu (zwanego przez niektórych Romów Porrajmos czyli w zależności od tlumaczenia „pochłoniecie” lub „likwidowanie”, choć nazwa ta wzbudza kontrowersje) nie jest łatwe. Duża część nazistowskiej dokumentacji znajduję się ciągle na etapie analizowania, ponadto wielu morderców i oprawców nie zostało zarejestrowanych w aktach. Romowie masowo byli mordowani w lasach i bezimiennych miejscach podczas swoich wędrówek. Ustalenie tych miejsc masowych mordów po ponad 60 latach od ich popełnienia jest niemal niewykonalne. Trudności w szacowaniu romskich ofiar wynikają również z faktu, że nie były w Europie przedwojennej prowadzone statystyki dotyczące liczby ludności pochodzenia romskiego. Prawdopodobna liczba Romów zamieszkujących stary kontynent w przededniu II wojny światowej oscylowała od 500 tysięcy do 1,5 miliona osób. Po zakończeniu wojny nikt nie świadczył na rzecz romskich ofiar przed trybunałem w Norymberdze. Romom, jako narodowi nie zostały wypłacone żadne odszkodowania wojenne. Wypłacane dopiero kilkadziesiąt lat później reparacje miały charakter indywidualny.